آیا خشونت در دوران ما از همیشه کمتر است؟

از نظر گروهی از متفکران مترقی تأثیرگذار، خشونت‌ورزی نوعی عقب‌افتادگی است. این متفکران می‌گویند در اکثر بخش‌های مدرن جهان جنگ عملاً از میان رفته است. قدرت‌های بزرگ جهانی نه از درون گرفتار شکاف هستند و نه تمایلی به جنگ با یکدیگر دارند، و با گسترش دموکراسی، افزایش رفاه و انتشار ارزش‌های روشنگرانه این دولت‌ها در رأس دوره‌ای از بهبود و پیشرفت قرار گرفته‌اند که تاکنون هیچ نظیری نداشته است. قرن گذشته، از نظر کسانی که در آن زیسته‌اند، احتمالاً به طرز غریبی خشن بوده است، اما می‌گویند این صرفاً یک برداشت ذهنی بوده و افسانه‌ای بیش نیست. مطابق ارزیابی‌های علمی، تعداد کشته‌شدگان در منازعات خشونت‌بار دائماً در حال کاهش بوده است. این تعداد همچنان در حال کاهش است، و منطقی است که در آینده باز هم به روند کاهشی خود ادامه دهد. تغییری در حال رخ دادن است، که شاید در جایی متوقف شود، ولی به هر حال بسیار قدرتمند است. بعد از هزاران سال قتل‌عام، نوع بشر در حال ورود به صلحی دیرپا¹ است.

بنا بر شواهد، این پیام بسیار عامه‌پسند است. کتاب استیون پینکر، روان‌شناس و زبان‌شناس دانشگاه هاروارد، با نام فرشتگان محافظ وجود ما: تاریخی از خشونت و انسانیت²(۲۰۱۱) نه‌تنها در سطح جهانی بسیار پرفروش بوده -که برای کتابی با بیش از هزار صفحه و حاوی انواع و اقسام نمودارها و آمارها عجیب است- بلکه به نوعی یک راست‌کیشی امروزی ایجاد کرده است. این روزها شنیدن این که انسان‌ها، برخلاف گذشته، خشونتشان کمتر و دیگرخواهی‌شان بیشتر شده چندان نامعمول نیست. پینکر مدعای خود را با فضل و دانش مفصلی ارائه می‌کند که از دوران پیشاتاریخ تا روزگار کنونی را شامل می‌شود. بخشی از استدلال او نشان‌دادن این مطلب است که گذشته خشن‌تر از آن چیزی بوده که معمولاً تصور می‌کنیم. گروه‌های قبیله‌ای که انسان‌شناسان سلوک صلح‌آمیز ایشان را ستایش کرده‌اند، مثلاً اقوام کالاهاری³ و اینوئیت‌های شمالگان⁴، در واقعیت امر از نظر نرخ مرگ ناشی از خشونت بی‌شباهت به دیترویت امروزی نیستند؛ در حالی که خطر مرگ بر اثر خشونت در اروپا امروزه چندین برابر کمتر از پنج قرن پیش شده است. مرگ‌های حاصل از خشونت فقط از جهت تعداد کاهش نیافته‌اند. کارهای وحشیانه‌ای مثل قربانی‌کردن انسان و اعدام همراه با شکنجه نیز منسوخ شده است، و همچنین وحشی‌گری در قبال زنان، کودکان و حیوانات نیز، بنا به ادعای پینکر، مدام در حال کاهش بوده است. این «فرآیند متمدن شدن» -اصطلاحی که پینکر از نوربرت الیاس، جامعه‌شناس آلمانی، وام گرفته- تا حد زیادی محصول قدرت‌گیری فزایندۀ دولت بوده است، که در اکثر کشورهای پیشرفته حق استفاده از زور را تقریباً به صورت انحصاری در اختیار خود گرفته است. سایر علل کاهش خشونت عبارت‌اند از اختراع دستگاه چاپ، قدرت‌گرفتن زنان، بالارفتن قدرت استدلال و افزایش ظرفیت همدردی در جوامع مدرن، و تأثیرات فزایندۀ آرمان‌های عصر روشنگری.

سینگر در کتابی در دست انتشار با نام خیرترین کاری که می‌توانید بکنید دیگرخواهی را «جنبشی نوظهور» با پتانسیل ایجاد تغییرات بنیادین در شیوۀ زیست انسان‌ها توصیف می‌کند.

پینکر اولین کسی نیست که این راست‌کیشی جدید را تبلیغ می‌کند. جاشوا گولدستاین نیز، که مقالۀ مشترکی با پینکر در نیویورک تایمز دارد («آیا جنگ واقعاً دارد از مد می‌افتد»⁵ ) و استاد روابط بین‌الملل است، دیدگاه مشابهی را در کتاب پیروزی در جنگ علیه جنگ: زوال منازعات تسلیحاتی در جهان⁶ (۲۰۱۱) ارائه می‌کند. پیش از این دو، جان مولر، استاد علوم سیاسی، (که پینکر و گولدستاین به آثارش ارجاع می‌دهند)، در کتاب عقب‌نشینی از قیامت: منسوخ شدن جنگ بزرگ⁷ (۱۹۸۹) می‌گوید نهاد جنگ در حال از میان رفتن است، و جنگ‌های داخلیِ این اواخر نیز بیشتر شبیه به منازعات بین گروه‌های تبهکار بوده است. اعلان «پایان تاریخ» -از میان رفتن منازعات خشونت‌بارِ بزرگ‌مقیاس در میان نظام‌های سیاسی رقیب- از سوی فرانسیس فوکویاما در تابستان ۱۹۸۹ نیز شکل دیگری از همین پیام بود.

یکی دیگر از طرفداران صلح دیرپا فیلسوف مشهور فایده‌گرا پیتر سینگر است، که کتاب پینکر یعنی فرشتگان محافظ وجود ما را در مقام تحسین چنین توصیف کرده است: «کتابی به شدت مهم … دستاوردی استادانه. پینکر به نحو متقاعدکننده‌ای اثبات می‌کند که خشونت کاهش قابل‌توجهی داشته است، و سخنش در باب علل این کاهش نیز قانع‌کننده است.» سینگر در کتابی در دست انتشار با نام خیرترین کاری که می‌توانید بکنید⁸ دیگرخواهی را «جنبشی نوظهور» با پتانسیل ایجاد تغییرات بنیادین در شیوۀ زیست انسان‌ها توصیف می‌کند.

…